حرم امام علی(ع)

حرم امام علی(ع)
اطلاعات
مکان	نجف  عراق
مختصات جغرافیایی
پایه‌گذاری در	قرن ۲ق
گرداننده	آستان قدس علوی
معماری
معمار	شیخ بهایی (بنای اصلی)
سبک معماری	صفوی
مساحت	۱۳٬۲۴۴ مترمربع
گنبد(ها)	۱
بلندی گنبد (از بیرون)	۱۸٫۱۵ متر
بلندی گنبد (از درون)	۲۳٫۵ متر
مناره(ها)	۲
بلندی مناره	۲۹ متر
پیمان‌کار	ستاد بازسازی عتبات عالیات
نوسازی‌شده در	ستاد بازسازی عتبات عالیات
وب‌گاه

حرم امام علی(ع) محل دفن امام علی(ع) در نجف است. قبر امام علی(ع) حدود یکصد سال مخفی بود. امام صادق(ع) در زمان حکومت عباسیان برای نخستین‌بار محل دفن حضرت را نمایان کرد. پس از آن بناهای مختلفی بر روی این قبر در زمان‌های مختلف ساخته شد. عضدالدوله دیلمی و شاه صفی از افرادی بودند که بناهای باشکوهی برای آرامگاه علی (ع) بنا کردند.

تا سال ۱۴۰۴ق افراد سرشناس بسیاری در حرم امام علی(ع) دفن شده‌اند. در سال ۱۴۰۴ق حکومت بعث دفن افراد را در حرم ممنوع اعلام کرد. در کتاب‌های مختلفی به اسامی مدفونان در حرم امام علی(ع) اشاره شده است.

حرم امام علی(ع) در عصر کنونی بنای بزرگی است که شامل چهار در، پنج ایوان، یک صحن بزرگ و یک روضه و ضریح است. بنای حرم بعد از سقوط صدام در عراق و حضور ایرانیان در حال پیشرفت و بزرگ شدن است. در سال‌های اخیر، صحن حضرت فاطمه(س) در قسمت غربی حرم، در دست ساخت است که فضای کلی حرم را تا ۱۴۰ هزار متر مربع گسترش می‌دهد. بسیاری از فقها و علمای شیعه در این بنا دفن شده‌اند.

مخفی بودن قبر

امام علی(ع) در سال ۴۰ قمری به شهادت رسید و بنا به وصیتش مخفیانه دفن شد. امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و محمد بن حنفیه فرزندان آن حضرت و عبدالله بن جعفر (همسرحضرت زینب(س)) او را در غریین (نجف کنونی) به صورت پنهانی دفن کردند. دلیل دفن مخفیانه امام علی(ع) جلوگیری از اهانت بنی‌امیه، خوارج و دشمنان آن‌حضرت به قبر و بدن وی گزارش شده است، چراکه ممکن بود باعث ایجاد درگیری میان آنان و بنی‌هاشم، کشتار و فتنه در میان مسلمانان شود.

آشکار شدن آرامگاه علی (ع)

قبر امام علی(ع) حدود صد سال مخفی بود. پس از افول قدرت امویان، سبب اختفای قبر حضرت علی(ع) از بین رفت و زمینه برای آشکاری قبر او فراهم شد؛ اما زمان دقیق آشکار شدن قبر او مشخص نیست. برخی معتقدند بر اساس روایات متعدد و همچنین وقایع تاریخی به‌ویژه دیدار امام صادق(ع) با سفاح اولین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۲ق تا ۱۳۶ق) در کوفه، امام صادق(ع) به احتمال قوی در همین دوران قبر حضرت علی (ع) را در نجف زیارت کرده است و در ضمن همین زیارت بوده که شیعیان نیز از محل قبر او اطلاع پیدا کرده‌اند.

برخی معتقدند زمان آشکار شدن قبر امام علی(ع) در زمان منصور (خلافت از ۱۳۷ - ۱۵۸ق) دومین خلیفه عباسی بوده است. اما همگان آشکار شدن قبر امام علی(ع) را توسط امام صادق(ع) می‌دانند.

مزار منسوب

در شهر مزار شریف، بزرگترین شهر در شمال افغانستان و مرکز ولایت بلخ، مرقد و زیارتگاهی منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که به زیارت سخی معروف است.

نقد یک روایت

روایتی تاریخی در مورد آشکار شدن قبر امام علی(ع) توسط داوود بن علی عباسی (متوفای ۱۳۳ق) عموی سفاح و منصور عباسی، از والیان عباسیان در مدینه در کتاب‌های متعددی نقل شده است. فرطوسی مدعی است در این روایت اشتباهی رخ داده است. او در کتاب تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع) اصل واقعه را صحیح دانسته اما گفته است آن کسی که صندوق را برای اولین بار بر روی قبر امام علی(ع) قرار داده، شخصی به نام داوود عباسی از شخصیت‌های عباسی بوده که در حدود سال‌ ۲۷۳ هجری در کوفه زندگی‌ می‌کرده است. او معتقد است در هیچ‌یک از منابع قدیمی چنین مطلبی اشاره نشده است و فقط کتاب‌های جدید دچار این اشتباه شده‌اند.

البته برخی مانند حکیم در کتاب المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، روایت اینکه فردی با نام داوود بن علی عباسی صندوقی چوبی بر قبر حضرت علی(ع) قرار داد، را مخدوش می‌داند؛ چراکه داوود بن علی عباسی در سال ۱۳۳ قمری فوت کرده است.

فضیلت زیارت امام علی(ع)

صفوان جمال نقل کرده‌است که با امام صادق(ع) به کوفه رسیدیم؛ امام فرمود: اینجا حرم جدم امیرالمؤمنین(ع) است. سپس به سوی آن حرکت کرد و به من فرمود: قدم‌هایت را کوتاه بردار و سرت را پایین بیانداز؛ زیرا برای هر قدمی، برای تو صد هزار حسنه نوشته می‌شود و صد هزار کار بد از تو پاک می‌گردد و صد هزار درجه بالا برده می‌شود و صد هزار خواسته‌ات برآورده می‌شود و پاداش صدیق و شهید برای تو ثبت می‌گردد.

علاوه بر این روایت، روایات متعدد دیگری نیز نقل شده است که چند‌ نمونه از آنها به شرح ذیل است:

• پیامبر(ص): کسی که من یا علی(ع) را زنده یا مرده، زیارت کند، خداوند نیز او را روز قیامت ملاقات می‌کند و گناهانش را می‌آمرزد.
• پیامبر(ص): کسی که من و علی(ع) و فرزندانش را در حیات یا بعد از از دنیا رفتن زیارت کند، ضمانت می‌کنم که روز قیامت او را از سختی‌ها و مشکلات رها کنم و او را همراه خود و در مقام خود قرار خواهم داد.
• امام صادق(ع): هنگام دعای زائر امیرالمؤمنین(ع)، درهای آسمان باز می‌شود.

کدام امام، قبر امام علی(ع) را زیارت نکرده است؟

علامه حلی معتقد است تمام ائمه معصومین به جز امام رضا(ع) که در مشهد و مدینه زندگی کرده است، قبر امام علی(ع) را زیارت کرده‌اند.

تاریخچه بناهای قبر امام علی(ع)

آنچه در این‌جا به‌عنوان تاریخچه اشاره می‌شود تغییراتی است که در بنا یا ساختمان محل قبر امام علی(ع) در تاریخ نقل شده است. این در حالی است که ممکن است این بنا در زمان‌های دیگری مخصوصاً زمان مامون یا معتصم عباسی که فضای آرامی برای شیعیان مهیا شده بود تغییراتی در بنای روی قبر امام علی (ع) انجام شده باشد که در تاریخ‌های پیش‌ رو نیامده است:

• ۱۴۳ق. ابن طاووس در کتاب «فرحة الغری» روایتی از زیارت امام صادق(ع) از قبر امام علی(ع) نقل کرده است که در آن عنوان شده امام صادق(ع) مبلغی را به یکی از اصحاب خود به نام صفوان جمال برای بازسازی قبر امیرالمؤمنین دادند. فرطوسی معتقد است که این روایت در جریان دیدار امام صادق (ع) با منصور دوانقی وارد شده است که احتمالا در سال ۱۴۳ق بوده است. او همچنین اذعان می‌کند که مقدار این بازسازی مشخص نیست.
• ۱۷۰ق. بر اساس برخی از روایت‌های تاریخی نخستین بار هارون الرشید، دستور داد تا بنایی بر قبرامام علی(ع) ساخته شود؛ اما در مورد چگونگی این بنا اختلاف وجود دارد.
• ۲۳۶ق. برخی معتقدند متوکل عباسی (درگذشته ۲۴۷ق) همچنان‌که به تخریب حرم امام حسین(ع) پرداخت عمارت نجف را نیز نابود کرد.
• ۲۷۲ق. برخی معتقدند داوود عباسی قبل از بنای حسن بن زید صندوقی آهنی روی قبر امام علی(ع) ساخته‌ است. این همان فردی است که برخی معتقدند بسیاری از پژوهشگران او را با عموی سفاح و منصور اشتباه گرفته‌اند.
• ۲۸۳ق. محمد بن زید داعی (درگذشته ۲۸۷ق) قبر را تجدید بنا کرد و قبه و دیوار و قلعه‌ای برای آن ساخت که ۷۰ طاق داشت.
• ۳۱۱ق. عبدالله بن حمدان ملقب به ابوالهیجاء گنبد بزرگی بر قبر امام علی(ع) ساخت.
• ۳۳۰ق.امیر الحاج عمر بن یحیی بن حسین نسابه نقیب طالبیان در کوفه، قبر امام (ع) را تجدید بنا کرد و از اموال خودش قبه‌ای بر آن نهاد. البته برخی این فرد و بنایش را متعلق به حدود سال ۲۵۰ق و قبل از بنای محمد بن زید داعی می‌دانند.

بناهای بزرگ و زیربنایی

• ۳۶۹ق. عضدالدوله دیلمی (درگذشته ۳۷۲ق) بنایی که بر قبر امام علی (ع) بود را با ملحقات زیادی از جمله امور زیر بنایی و روبنایی بازسازی کرد و موقوفاتی برای آن قرار داد. او قصد داشت در مجاورت مرقد امام علی (ع) شهر آباد و مسکونی بسازد.
• ۴۰۰ق. ابو محمد بن سهلان وزیر سلطان الدوله دیلمی دستور ساخت یک حصار برای آرامگاه امیرالمومنین (ع) را داد.
• ۷۰۶ق. بنای عضدالدوله دیلمی به‌علت آتش‌سوزی حرم دچار خسارت‌های بزرگی شد.
• ۷۶۰ق. تجدید بنا شد که این بنا به شخص خاصی نسبت داده نشده است. ولی ظاهراً کار ایلخانیان بوده است و پادشاهان بسیاری در آن نقش داشته‌اند. روضه، قبه و صحن این عمارت را شاه عباس اول ترمیم کرد.
• ۱۰۴۲ق. شاه صفی بنایی با ویژگی‌های معماری، علمی و متفاوت از بنا‌های گذشته بنا کرد. البته در ساخت این بنا اختلاف و ابهام وجود دارد.
• ۱۱۵۶ق. نادرشاه افشار دستور داد ایوان‌های حرم تذهیب و گنبد طلاکاری شود. البته همسر او گوهرشاه بگم نیز در این توسعه نقش داشت و هدایای گران‌بهایی به حرم اهدا کرد.
• در تاریخ ۲۷ آذر ۱۳۹۵ش./۱۷ ربیع‌الاول ۱۴۳۸ق از طلاکاری جدید گنبد رونمایی شد.

بنای کنونی حرم امیرالمومنین (ع)

برخی عنوان کرده‌اند که آرامگاه کنونی حضرت امیر‌المومنین شامل رواق‌ها و ایوان‌های متعددی است که به دو بنای مختلف قدیمی و جدیدتر برمی‌گردند. اگرچه از لحاظ دوره و سبک مشابه هم‌دیگر هستند. برخی معتقدند که احتمال دارد بنای قدیمی‌تر، بنا و تغییرات شاه عباس اول باشد و بنای جدیدتر نیز همان بنای شاه صفی باشد. با توجه به تغییراتی که در بازسازی حرم حضرت علی (ع) در حال انجام است، ممکن است برخی تغییرات در اندازه برخی از بناها رخ داده باشد.

روضه و ضریح

روضه حرم تقریباً در وسط صحن قرار دارد. این مکان مقدس از یک بنای مربع شکل تشکیل شده است که طول هر ضلع آن ۱۳ متر و مساحت آن ۱۸۹ متر و ارتفاع آن سه متر و نیم است که دو گنبد روی آن قرار گرفته است. درون این روضه ضریح قرار دارد.

زمان دقیق قرار گرفتن ضریح بر قبر مشخص نیست؛ اما گویا به قبل از سال ۱۰۷۳ ق باز می‌گردد. در سال ۱۲۱۱ق سلطان محمد شاه قاجار ضریح جدیدی را جایگزین قبلی کرد. سپس عباس‌قلی‌ خان، وزیر سلطان محمد شاه عباس در سال ۱۲۶۲ق ضریح جدیدی را به حرم هدیه کرد. ضریح بعدی نقره‌ای بود که توسط سید محمد شیرازی هدیه و در سال ۱۳۶۱ق نصب شده بود.

ضریح کنونی

ضریح کنونی توسط پیشوای بهره های هندوستان؛ سید طاهر سیف الدین به حرم هدیه شده است. این ضریح طی ۵ سال ساخته شد. گفته شده است که در این ضریح ده میلیون گرم نقره و ۵۵۲ هزار گرم طلا به کار رفته است.

رواق روضه

این رواق از جهت‌های چهار‌گانه، روضه و ضریح امیرالمؤمنین را در بر گرفته است. ارتفاع این رواق همانند ارتفاع دیوار بیرونی ۱۷ متر است و طول دیوارها حدود ۳۱ متر است. این رواق پنج در دارد:

• در شمالی: این در، در سمت شمال و رو‌به‌روی «باب الطوسی» قرار دارد. این درِ نقره‌ای را «راجا عبدالقادر کمباشی» هدیه کرده است.
• در جنوبی: این در در سمت جنوب و رو‌به‌روی «باب القبله» قرار دارد. این در را مادر عبدالواحد آل سکر، «حاجیه خانم طخه» هدیه کرده است.
• درهای ایوان طلا: در ایوان طلا سه در وجود دارد. یکی از درها بزرگ که در وسط ایوان قرار گرفته است و در وسط آن در دیگری قرار دارد. یکی از دو درِ دیگر در طرف شمالی و درِ دیگر در طرف جنوبی در بزرگ قرار دارند. درِ جنوبی به رواقی که در زیرزمین رواق قرار گرفته است راه دارد، آنجا هدایای حرم نگهداری می‌شود و محل دفن شیخ مقدس احمد اردبیلی است. درِ شمالی هم به حجره‌ای منتهی می‌شود که علامه حلی در آنجا به خاک سپرده شده است.

صحن، ایوان‌ها و مناره‌ها

فضای داخلی حصار دور آرامگاه حرم صحن است که مکانی برای برگزاری نماز جماعت، نماز اموات، نماز عید و همچنین محلی برای تدریس علمای بزرگ شیعه بوده است.

این صحن ایوان‌های مختلفی دارد که در جهت‌های مختلف این صحن قرار گرفته‌اند:

• ایوان میزاب الذهب (ناودان طلا):
  

همچنین ببینید: ناودان طلای حرم امام علی(ع)

این ایوان در وسط قسمت جنوبی رواق جنوبی واقع شده است و از سمت مقابل باب القبله بر صحن اشراف دارد. این صحن به دلیل اینکه یک آب‌راه طلا از سمت بالا، میان طاق آن قرار گرفته و روی سطح مرقد برای توزیع آب باران گذاشته شده، به این اسم نام‌گذاری شده است. دیوارهای این ایوان کاشی‌های زیبایی دارد.

• ایوان طلا: این ایوان جلوتر از رواق شرقی قرار دارد و حدود یک متر بلند‌تر از سطح زمین صحن است. این ایوان طلاکاری شده رو‌به‌روی در بزرگ شرقی قرار دارد. همچنین دو طرف این ایوان دو مناره قرار گرفته است. در این ایوان نوشته‌هایی به زبان فارسی وجود دارد.
• ایوان جنوبی: این ایوان معروف به «ایوان الکبیر» است که در آن دانشمندان بسیاری دفن شده‌اند.
• ایوان شمالی: این ایوان در سمت غرب نمای شمالی دیوار صحن که مشرف بر صحن قرار دارد.
• ایوان العلماء: این ایوان رو‌به‌روی «باب الطوسی» واقع شده و در آنجا علمای بزرگی دفن شده‌اند.

همچنین در صحن دو مناره قرار دارد که این دو مناره سمت شرق ضریح و دو طرف شبستانِ ایوان طلا قرار گرفته‌اند. ارتفاع هر کدام ۳۵ متر و تا ارتفاع ۱۷ متری به رواق متصل هستند. در بالای این دو مناره جایگاه موذن قرار دارد.

حسینیه صحن

این حسینیه در قسمت شمال صحن واقع شده و درِ آن از ایوان سوم از زاویه شمال شرقی باز می‌شود. بنای آن را سید محسن زینی از خیرین نجف ساخته است. این بنا برای استراحت زائران حضرت ساخته شده و دارای وضوخانه بوده است. سال‌ها این بنا به‌صورت خرابه‌ای متروکه مانده بوده که پس از سقوط صدام، زیر نظر آیت الله سیستانی تکمیل شده است.

مسجد الرأس

این مسجد در غرب صحن و متصل به رواق بناشده که در عصر ایلخانان بنا شده است. هم‌اکنون در طرح توسعه حرم قرار دارد. در نامگذاری آن دو احتمال داده‌اند:

1. موقعیت این مسجد که در مقابل سر حضرت قرار دارد.
2. روایاتی از امام صادق(ع) رسیده که دلالت بر دفن سر امام حسین(ع) در این مکان است.

مدرسه علوم دینی

در طبقه بالای صحن، ۵۲ حجره وجود دارد که هر حجره، ایوانی مشرف به صحن دارد و پشت هر حجره هم راهرویی قرار دارد که به پله‌ها منتهی می‌شود. این حجره‌ها مکان درس و سکونت طلاب بوده است. پس از انتفاضه صفر رژیم بعثی را هدف نابودی حوزه‌های علمیه اقدام به اخراج طلاب از این حجره‌ها نمود و از آن تاریخ، این حجره‌ها همچنان خالی مانده است.

مقام امام صادق (ع)

این مقام نزدیک درِ مسجد الرأس و سمت چپ کسی است که از باب الفرج (درِ جنوب غربی حرم) وارد می‌شود. روایت شده است که امام صادق(ع) هنگام زیارت امیرالمؤمنین (ع) در اینجا نماز خوانده است. این بنا حدود ۵۰ سال پیش گنبد سفیدی بر فرازش بوده و وسعتی برابر ۱۰۰ متر مربع داشته است. اما اکنون از این مقام، اثری نیست و در قسمت توسعه حرم قرار گرفته است.

درهای وردوی و خروجی حرم

• باب الکبیر: این در در سمت شرقی حصار و رو به روی بازار کبیر قرار داد که «باب الساعة» نیز نام‌ دارد.
• باب مسلم بن عقیل: این در نیز در سمت شرقی حصار و از بیرون، سمت راست «باب الکبیر» است. این در یکی از نوسازترین درهای حرم است. دلیل نام‌گذاری آن این است که روبه‌روی کوفه و سمت آرمگاه مسلم بن عقیل بودن قرار دارد.
• باب قبله: سمت جنوبی حصار محل قرار گرفتن این در است و چون رو به قبله است به این نام، نامگذاری شده است.
• باب الطوسی: سمت شمالی حصار محل قرار گرفتن این است و چون به قبر شیخ طوسی و مسجد او منتهی شده است به نام، نامگذاری شده است.
• باب الفرج: این در رو به روی مقام امام مهدی (ع) قرار گرفته است و چون در عصر سلطان عبدالعزیز عثمانی تأسیس شده است از آن به‌عنوان درِ سلطانی نیز یاد می‌شود.

دیوار صحن از داخل و بیرون

طول هر یک از ضلع‌های شرقی و غربی حصاری که اطراف آرمگاه ساخته شده است از خارج ۸۴ و از داخل ۷۷ متر است و طول ضلع‌ شمالی از خارج ۷۴ و از داخل ۷۲ و طول ضلع جنوبی نیز از خارج ۷۵ و از داخل ۷۲ متر است. البته عنوان شده است به دلیل تغییراتی که جدیدا در این بنا ایجاد شده است، احتمالاً طول این ضلع‌های دقیق نباشد. این حصار در دو طبقه بنا شده است که تعداد ایوان‌های مشرف بر صحن در طبقه اول ۵۴ و تعداد حجره‌ها در طبقه دوم ۷۸ است.

بناهای مجاور حرم امیرالمؤمنین (ع)

مجاور دیوار صحن مجموعه‌ای از بناها وجود دارد که برخی از آن‌ها به‌علت توسعه خیابان‌های اطراف حرم و خود حرم از بین رفته است. برخی از بناهای مذکور عبارتند از:

مسجد عمران بن شاهین

از قدیمی‌ترین مساجد نجف است که در شمال صحن واقع شده و جزئی از حرم محسوب می‌شود. در مورد ساخت این مسجد داستان‌های مختلفی نقل شده است که محتوای آنها این است که میان عضد الدوله و عمران بن شاهین اختلافی پیش‌ آمد و عمران بن شاهین نذر کرد چنان‌چه عضد الدوله او را ببخشد، رواقی را در حرم امیرالمؤمنین (ع) بنا کند. عضدالدوله او را بخشید و عمران در اواسط قرن چهارم این رواق را بنا نهاد. این رواق به مسجد تبدیل شد و درب ورودی آن، طرف راست راهروی ورودی باب شیخ طوسی قرار دارد. در گذشته مسجد، درِ دیگری نیز داشته است که از ایوان مقابل ایوان العلماء به مسجد باز می‌شده، اما بر اثر تغییر بنای حرم، این مکان از رواق بودن خارج و به «مسجد عمران بن شاهین» مشهور شد و تا سقوط صدام همچنان متروکه بود. در بازسازی‌های اخیر، به‌صورت شبستانی مجلل درآمده است.

بزرگانی چون سید محمدکاظم یزدی نویسنده عروه الوثقی، سید محمدکاظم مقدس و محمدباقر قمی در آنجا به خاک سپرده شده‌اند.

مسجد الخضراء

این مسجد یکی از مساجد قدیم نجف است که در ضلع شرقی صحن واقع شده و دو در دارد که یکی داخل صحن (سومین ایوان سمت راست باب مسلم بن عقیل) و دیگری بیرون صحن قرار دارد. این مسجد محل تدریس آیت الله خویی بوده و هم‌اکنون دیوار حائل ما بین مقبره وی (حجره ۳۱) و مسجد را برداشته و آن را با پنجره‌ای مشبک پوشش داده‌اند.

دیگر بناها

• حسینیه آل زینی: این حسینیه در سمت چپ «باب الطوسی» قرار دارد. بنای کنونی این حسینیه تخریب شده و در حال بازسازی است.
• کتابخانه الروضه: این کتابخانه در طرف نمای شمالی؛ یعنی در طرف غرب مسجد عمران بن شاهین واقع شده است.
• تکیه فرقه بکتاشیه: این تکیه در شمال مسجد الرأس و ضلع غربی حرم واقع شده است که دارای ۳ در است؛ ۲ در به ایوان‌های داخل صحن باز می‌شود و ۱ در به ضلع غربی بیرون حرم. برخی معتقدند این تکیه در قرن هشتم هجری و در زمان حیات حاج بکتاش ساخته شده است.

توسعه و بازسازی حرم

حرم امیرالمؤمنین (ع) در سال‌های اخیر در دست تعمیر و توسعه قرار دارد. قسمت غربی حرم، در طرح توسعه به نام صحن حضرت فاطمه(س) نامیده شده است. این صحن شامل قسمت بسیار وسیعی از غرب حرم تا مقام امام سجاد (ع) است. با اجرای این طرح فضای کلی حرم تا ۱۴۰ هزار متر مربع گسترش می‌یابد.

پروژه‌های ستاد بازسازی

ستاد بازسازی عتبات عالیات پروژه‌های متعددی را در حرم امام علی(ع) به انجام رسانده است. مرمت و احیای کتیبه و ایوان تاریخی حرم، ساخت و نصب لوسترهای حرم مطهر، مقاوم‌سازی و سنگ‌کاری کف و دیوار اطراف ضریح، ساخت حسینیه اعظم امام علی(ع) در جوار حرم، مرمت و احیای کاشی‌های تاریخی معرق، معقلی و هفت رنگ حرم، ساخت حسینیه حیدریه در جوار حرم، مرمت و احیای گنبد تاریخی، ساخت رواق حضرت ابوطالب(ع)، ساخت مخازن آب‌رسانی و لوله‌کشی انتقال آب حرم، مقاوم‌سازی و مرمت دیوار پیرامونی حرم، ساخت، انتقال و نصب هشت درب حرم، مرمت و احیای گریو گنبد امیرالمومنین(ع)، راه‌اندازی کارگاه قالی‌شویی، پتوشویی و رفوگری و مقاوم‌سازی، مرمت و تعویض سنگ کف ایوان نجف از پروژه‌های صورت‌گرفته حرم امام علی(ع) است.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون